Krajobraz okolic Olsztynka ukształtowany został w okresie zlodowacenia bałtyckiego, a zwłaszcza pierwszych etapów wycofywania się lodów ok. 12-10 tys. lat temu. Znaczna część powierzchni gminy to obszary sandrów i moreny dennej, a w części południowej także moreny czołowej tego zlodowacenia. Przeważają gleby brunatne, słabo urodzajne, zajmujące znaczne powierzchnie w południowej i wschodniej części gminy, gdzie dominują obszary leśne. Z tym nie wiem jeszcze co zrobić, ale gleby brunatne są na ogół urodzajne, a tam gdzie występują obszary leśne gleby są na pewno wyraźnie zbielicowane. W rejestrze jest 19 pomników Teren jest bogato urzeźbiony, pagórkowato-falisty, poprzecinany licznymi dolinami. W Czarcim Jarze (górny bieg Drwęcy) różnice poziomu wzniesień i dna jaru dochodzą do 70 m. Na skutek ocieplenia się klimatu i topnienia zagrzebanych w gruncie lodów powstały misy jeziorne i wytopiska, a z biegiem czasu wyrosły wielkie kompleksy leśne.

Wierzchnią warstwę obszaru gminy ukształtowały utwory czwartorzędowe, czyli piaski, żwiry, gliny zwałowe i głazy narzutowe; na nich wytworzyły się gleby. Przeważają gleby brunatne, słabo urodzajne, zajmujące znaczne powierzchnie w południowej i wschodniej części gminy, gdzie dominują obszary leśne. Najbardziej przydatne rolniczo gleby IV i III klasy bonitacyjnej występują w okolicach Królikowa, Platyn, Elgnówka, Maniek, Gaju, Mierek, Sudwy i Sitna.

Na klimat Pojezierza Olsztyńskiego wpływają klimaty kontynentalny i oceaniczny. Obserwuje się tu duże zróżnicowanie temperatur pomiędzy porą zimowa a letnia. Zdarzają się zimy bardzo łagodne, bez lodu i pokrywy śnieżnej, oraz bardzo mroźne; lata bywają upalne bądź bardzo chłodne. Dni z przymrozkiem jest średnio 138. Roczna suma opadów wynosi około 550- 570 mm. Na Pojezierzu Olsztyńskim są lata, kiedy suma opadów stanowi 55% średniego wieloletniego opadu rocznego, zdarzają się i takie, w których opad przekracza 145%. Najbardziej pochmurna jest zimna, najpogodniejsze są lato, wiosna i początek jesieni. Dominują wiatry z kierunków zachodnich lecz, występuje stosunkowo duża liczba dni bezwietrznych.

Lasy zajmują ponad 51% powierzchni gminy i stanowią część wielkiego obszaru lasów rozciągających się od Puszczy Piskiej aż do okolic Iławy. Występują w zwartych kompleksach, z dużym udziałem borów świeżych i mieszanych. Znaczna część lasów, nad jeziorami i rzekami, w strefach wododziałowych, objęta jest statusem terenów ochronnych. Lasy o walorach klimatyczno-uzdrowiskowym występują w rejonie szpitala dla dzieci w Ameryce.

Wśród zwierząt ptaki stanowią jedną z najbardziej różnorodnych i dominujących gromad występujących na terenie Pojezierza Olsztyńskiego. Tylko w południowej części województwa ornitolodzy stwierdzili występowanie 233 gatunków ptaków okresowo przylatujących i gniazdujących. O naturalnym i nieskażonym charakterze środowiska przyrodniczego gminy Olsztynek świadczy fakt gniazdowania gatunków zagrożonych w skali światowej: orła bielika i derkacza. Spośród gatunków zagrożonych wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi znalazły tu dogodne warunki bytowania bąk, błotniak łąkowy i rybołów, a także orlik krzykliwy i puchacz. Na wyspach jezior Mielno i Kiernoz Wielki można obserwować lęgowe kolonie czapli siwej i kormorana. W trzcinach, w zakolach jezior i na terenach podmokłych bez trudu można spotka rodzinę gągołów, perkozów – dwuczubego i rdzawoszyjego, przedstawicieli dużej rodziny kaczek oraz mew i rybitw. Czasem przy brzegu jeziora można zauważyć turkusową sylwetkę zimorodka, a w bystrych nurtach rzek Marózki i Drwęcy krępą sylwetkę pluszcza.

 Wśród rzadkich i ciekawych gatunków leśnych na terenie gminy można spotkać bociana czarnego, sowę uszatą, dzięcioła czarnego, a na skraju lasu i na zrębach leśnych - dudka. W okresie jesiennym na polach uprawnych zbierają się tzw. Sejmiki bociana białego. W okolicach gminy znajdują się też zlotowiska żurawi.

 Dzięki dużym kompleksom leśnym omawiane tereny są bogate w zwierzynę łowną. Szczególnie liczne jest pogłowie saren i jeleni, do ważnych zwierząt łownych należy także dzik. Spełnia on pożyteczną rolę w lasach, ale stanowi uciążliwą plagę dla pól uprawnych przylegających do obszarów leśnych. Można również spotka borsuki, lisy, wiewiórki. Na polach i łąkach występują zające szaraki, a w pobliżu zbiorników wodnych żyją piżmaki, wydry oraz bobry. Na łąkach, terenach podmokłych i obrzeżach zbiorników wodnych licznie bytują płazy: traszki zwyczajne, traszki grzebieniaste, żaby wodne, ropuchy zwyczajne, ropuchy zielone i kumaki nizinne. Z gadów na uwagę zasługują żółwie błotne, jaszczurki: zwinka, żyworódka, padalec zwyczajny. Do najpospolitszych węży należy zaskroniec, który nie jest jadowity. Bardzo rzadko można spotka żmiję zygzakowatą, której jad może być śmiertelny dla człowieka; jedynym ratunkiem dla ugryzionego jest surowica przeciwjadowa.

Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe ponad 70 % powierzchni gminy zostało objęte ekologicznym systemem obszarów chronionych. Są to:

- zlewnie chronione, obejmujące zachodnią, wschodnią i południową część gminy,

- strefy źródliskowe rzek, obejmujące źródliska rzek Drwęcy, Pasłeki i Łyny,

- korytarze ekologiczne o znaczeniu regionalnym (doliny rzek Łyny, Drwęcy i Pasłeki) i lokalnym (dolina Marózki),

- zbiorniki wód podziemnych bez izolacji oraz podstawowe powierzchnie infiltracji wód atmosferycznych do wód podziemnych (w północnej i południowo-wschodniej części gminy),

- kompleksy leśne o charakterze puszczańskim (w północnej i południowej części).

W okolicach Olsztynka znajduje się kilka rezerwatów przyrody:

- „Rezerwat Krajobrazowo-Geomorfologiczny Źródeł Rzeki Łyny im. Prof. Romana Kobendzy”, położony na terenie gminy Nidzica,

- rezerwat faunistyczny „Rzeka Drwęca”,

- rezerwat „Ostoja bobrów na rzece Pasłęce”,

- rezerwat „Bagno Nadworskie”

 Zgodnie z dokumentacją projektowanego Parku Krajobrazowego Puszcza Napiwodzko-Ramucka, wschodnia część gminy Olsztynek będzie objęta strefą ochronną tego parku. Rejon górnego biegu rzeki Łyny wraz z przyległym obszarem wysoczyzny do miejscowości Lipowo Kurkowskie wraz ze zlewnią rzeki Omulew będą natomiast stanowić właściwą i główną część parku.

Ochroną pomnikową na terenie gminy objęto następujące drzewa i głazy:

- jałowiec koło wsi Mierki,

- jałowiec na północnym brzegu jeziora Borówko,

- jałowiec na północnym brzegu jeziora Klimont,

- dąb szypułkowy „Jarosław” koło wsi Kadrowo,

- dąb szypułkowy w dolinie rzeki Marózki koło wsi Maróz,

- lipa drobnolistna na polach koło wsi Łutynowo,

- trzy głazy narzutowe w leśnictwie Mierki.

W czasach, gdy tereny te zamieszkiwały pierwotne plemiona pruskie, przygraniczne rejony z Mazowszem porastały ogromne lasy, stanowiące Puszczę Galindzką. Jej pozostałością są obszary leśne we wschodniej części gminy Olsz­tynek. Dawniej rosły tu głównie drzewa liściaste - jeszcze na początku XVII wieku tereny wokół Olsztynka pokrywały lasy dębowe. Oprócz dębów można było spotkać buki, jawory, brzozy, olchy i cisy. Niestety, lasy liściaste intensywnie trzebiono z wielu powodów. Przede wszystkim dlatego, że zajmowały bar­dziej urodzajne ziemie, które przeznaczano pod uprawy rolne; dostarczały też doskonałego surowca dla licznie zakła­danych tutaj hut i smołami. W pierwszej kolejności pod topór poszły cisy; już w XVII wieku nastąpił zanik tych drzew. Drewno cisowe stanowiło niezastąpiony materiał do wyrobu luksusowych mebli. Potem wytrzebiono buki; drewna buko­wego używano w hutach do produkcji żelaza i szkła, z popiołu wyrabiano potaż. Tylko jedna huta w okolicach Liwy w ciągu dwudziestu lat istnienia spowodowała wycięcie około 850 ha lasów bukowych. Z dawnych wielkich kompleksów bukowych pozostały jedynie niewielkie resztki w okolicach Platyn.

Ogromną ilość drewna przeznaczano na cele budownictwa i na opał. Duże straty w drzewostanie wyrządzali też bartnicy i rolnicy wypasający tu bydło i trzodę chlewną. Również wypalanie łąk śródleśnych i wrzosowisk stanowiło zagrożenie dla życia lasów. Wszystkie te czynniki powodowały zmniejszanie się obszarów leśnych i zmianę w składzie drzewostanów. Na miejsce drzew liścia­stych wchodziły gatunki iglaste. Już w 1629 roku lasy koło Kurek, o powierzchni 1360 ha i w pobliżu Olsztynka, o powierzchni 2550 ha, składały się głównie z sosny i brzozy z domieszką dębu. Z ogromnych obszarów lasów dę­bowych w połowie XIX wieku pozostało w okolicach Witramowa około 178 ha starych dębów, ale i te wycięto w późniejszych latach.

Udział świerka w składzie drzewostanów pierwotnych nie był duży, z czasem stawał się coraz większy. W drugiej połowie XIX wieku wprowadzono w Prusach do upraw leśnych świerk na skalę masową. Gatunek ten, sadzony na lep­szych glebach, dawał duży przyrost masy drzewnej. Wprowadzenie monokulturowych upraw świerka spowodowało niekorzystne zjawiska, co kilka lat wy­stępowały bowiem duże gradacje szkodników leśnych, niszczących ogromne obszary lasów iglastych; zagrożenie to trwa nadal.

Od dawnych czasów chroniono lasy przed pożarami, wykonując przecinki i wizury śródleśne, dzieląc w ten sposób duże kompleksy na mniejsze kwartały. Od końca XIX wieku obszary lasów w okolicach Olsztynka ulegały intensywnemu powiększaniu, dzięki zalesieniu gruntów porolnych i nieużytków. \V 1925 roku Olsztynek miał las miejski o powierzchni 428 ha w okolicach Jagiełka; w 1939 roku las ten liczył 637 ha i pozyskiwano w nim około 1000 m2 drewna rocznie.

Okolice Olsztynka charakteryzuje stosunkowo duża lesistość, stanowiąca po­nad 51% terenu. Zwarte i duże kompleksy leśne występują we wschodniej części gminy (fragment puszczy Napiwodzko-Ramuckiej) i w północnej. Sie­dliska lasów to głównie bory świeże i mieszane z przewagą sosny, która zaj­muje 80% składu drzewostanów. Oprócz sosny występują: świerk, modrzew, dąb, brzoza, olcha oraz buk. Przeciętny wiek drzewostanów wynosi około 50 lat.

W każdym roku wykonuje się cięcia pielęgnacyjne na powierzchni około 2500 ha, zalesia się i odnawia blisko 150 ha tere­nu. Wiek rębności drzewostanów wynosi od 100 do 140 lat, w związku z tym wycina się około 50 ha lasów rocznie. Łączna masa pozyskanego drewna z cięć pielęgnacyjnych i zrębów dochodzi do 50 tyś. m' rocznie.

Część lasów objętych jest statusem lasów ochronnych. Są to drzewostany wodochronne i glebochronne, położone głównie nad jeziorami i rzekami, a także lasy tzw. masowego wypoczynku koło Świerkocina i Kołatka oraz lasy klimatyczno-uzdrowiskowe.

Na terenach o podłożu gliniasto-piaszczystym oprócz sosny można spotkać dęby. Wilgotne zbocza mo­ren porastają lasy mieszane z domieszką buka i brzozy brodawkowa-tej. Lasy olchowe występują w niewielkich ilościach nad brzegami rzek i jezior.

Lasy sosnowe i mieszane w wieku od 20 do 40 lat są doskonałym siedliskiem rozwoju licznych gatunków grzybów jadalnych (kurka, rydz, maślak, borowik, kożlarz, zielonka). Lasy starsze są ubogie w grzyby, ale rekompensatę stanowi duża ilość czarnych jagód, chętnie zbieranych w okresie letnim przez okoliczną ludność i wczasowiczów.

Na terenie gminy Olsztynek znajdują się lasy w zarządzie 3 nadleśnictw i 17 leśnictw.

Nadleśnictwo Jagiełek posiada leśniczówki: Jagiełek, Macierzankę, Makruty, Piece, Samogowo, Warlity, Wilkowo, Witulty; Nadleśnictwo Olsztynek -Drwęck, Gąsiorowo, Gibałę, Marózek, Olsztynek, Selwę, Waplewo; Nadleśnictwo Nowe Ramuki - Waszetę, Zieloną.

Znajduje się w odległości 8 km od Olsztynka przy drodze Olsztynek - Nadrowo - Maróz, tuż przy wsi Nadrowo. Dojście do rezerwatu z przystanku PKP w Waplewie przebiega w kierunku północno - wschodnim drogą asfaltową lub na skrót drogą leśną, tuż obok przejazdu kolejowego w kierunku na północ.

Rezerwat utworzono w 1991 roku w celu ochrony siedlisk herpetofauny i licz­ych gatunków ptaków. Jest on częścią rozległej doliny, ciągnącej się z północy na południe. Przed wiekami było tutaj bezodpływowe jezioro. Obecnie teren w części wschodniej porasta trzcina, w części zachodniej - pałka, wierzby, fragmentami las. Osobliwością są pły­wające wyspy, przesuwające się po po­wierzchni otwartych oczek wodnych.

W czasach niemieckich rozciągały się tu rozlegle, podmokłe łąki kośne. Kosze­nie traw było możliwe dzięki sieci rowów melioracyjnych oraz pracy pomp wodnych, które odprowadzały nadmiar wody. W 1923 roku przestała pracować pompa wodna i trawę koszono tylko na wzniesieniach, a wynoszono ją na noszach lub w płachtach. W latach 1925 - 26 zaniechano całkowicie koszenia traw; z czasem na obrzeżach pojawiły się kępy brzóz oraz wierzby wzniesieniach, a wynoszono ją na noszach lub w płachtach. W latach 1925 - 26 zaniechano całkowicie koszenia traw; z czasem na obrzeżach pojawiły się kępy brzóz oraz wierzby.

Po drugiej wojnie światowej z okolicz­nych terenów rolnych wsi Nadrowo utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne Nadrowo, w skład którego włą­czono także części północną i wschodnią tych nieużytków, część południowo-zachodnia natomiast z fragmentami kęp la­su znalazła się w obrębie Nadleśnictwa Olsztynek.

Obecnie na powierzchni 65 ha rezerwa­tu, zarządzanego w całości przez Nadleśnictwo Olsztynek, są chronione siedliska takich gadów jak: żółw błotny, padalec, zaskroniec, jaszczurka żyworodna, jaszczurka zwinka. Gromadę płazów bytujących w tym środowisku reprezen­tują: kumak nizinny, huczek ziemny, ża­ba moczarowa, traszka wodna, ropucha zwyczajna i zielona oraz inne. W wodach i na bagnach występują także ryby (lin, szczupak, i karaś) oraz przedstawi­ciele ślimaków (błotniarka moczarowa, żyworódka pospolita i inne). Teren re­zerwatu jest doskonałą ostoją wielu różnych ptaków. Na otwartym lustrze wody bez trudu można zobaczyć rodziny kaczki krzyżówki, cyranki, krakwy czy płaskonosa. Na stale osiedliła się tu para łabędzia niemego. Bardziej wytraw­nym obserwatorom ptaków na pewno uda się tu zobaczyć w sezonie lęgowym przedstawicieli rodziny chruścieli (bąk, bączek, wodnik, kureczka nakrapiana, zielonka). Przestrzeń „Bagna Nadworskiego" jest wspaniałym łowiskiem dla takich drapieżników, jak orzeł bielik, rybołów, błotniak stawowy, orlik krzykliwy i kania ruda. Często zalatują tu także: kukułka, żuraw, bocian biały i wiele in­nych mniej lub bardziej pospolitych pta­ków. Spośród ssaków, mając odrobinę szczęścia, można spotkać łasicę, piżmaka, karczownika, mysz zaroślową, nornicę rudą, a także sarny, dziki i jelenie, które pojawiają się tu głównie w okresie letnim szukając wodopoju lub ochłody w zaroślach wierzb.

Na obszarze rezerwatu nie wolno wyci­nać drzew i krzewów, zbierać ziół, owoców, wypasać zwierząt, rozpalać ognisk, polować, wprowadzać psów, wznosić jakichkolwiek budynków, przebywać poza miejscami wyznaczonymi. Bagna można oglądać jedynie w towarzystwie osoby upoważnionej i dobrze znającej teren rezerwatu. Najlepszy punkt obserwacji znajduje się tuż przy drodze asfaltowej, na północnym brzegu rezerwatu, niedaleko tablicy informacyjnej ustawionej przed wjazdem do wsi od strony Olsztynka.

Drwęca zaliczana do najczystszych rzek Pojezierza Mazurskiego ma specyficzne warunki naturalne w postaci zróżnicowanego spadku wód - od bystrzyn o charakterze potoku górskiego w górnym jej biegu do prądu rzeki nizinnej.

Rezerwat powstał już w 1961 roku w celu ochrony środowiska wodnego rzeki i naturalnego tarliska rzadkich i cennych gatunków ryk (pstrąga, łososia, troci oraz certy). Obejmuje rzekę Drwęcę, wraz z jeziorami przepływowy­mi, Drwęckim i Ostrowinem, oraz na­stępujące jej dopływy w dolnym ich biegu: Grabiczka, Poborska Struga, Gryz­ła, Iławka, Elszka, Rypienica i Ruziec, łącznic z pięciometrowym pasem wzdłuż brzegów. Niestety, już od mo­mentu powołania rezerwatu, ze względu na silną antropopresję zachowanie rygorów ochrony było praktyczne niemożliwe. Większość miast i osiedli oraz wielu obiektów przemysłowych znajdujących się nad Drwęcą zrzucała bowiem do niej ścieki niedostatecznie oczyszczone. Dzisiaj można stwierdzić, że uznanie rzeki Drwęcy za rezerwat nie uchroniło jej wód przed zanieczyszczeniem. Zmalało znaczenie rzeki jako największego w Polsce rezerwatu ichtiologicznego, czego dowodem jest prawie zupełny zanik naturalnych tarlisk ryb łososiowa­tych. Ostatni okaz osobliwości rezerwatu - jesiotra zachodniego, zaobserwowano w rejonie ujścia rzeki w 1964 roku. Aktywne działania, podejmowane przez różne instytuty naukowe, organizacje, organy administracji rządowej i samorządowej, jeśli obejmą swym za­sięgiem całą zlewnię rzeki mogą stworzyć szansę na uzyskanie pożądanego stanu czystości tej rzeki.

Pod względem przyrodniczym Drwęca wraz z dopływami jest bardzo interesującym systemem rzecznym. Bierze począ­tek ze źródeł znajdujących się nie opodal malowniczej wsi Drwęck. W tej części rynna doliny Drwęcy o głębokości od K) do $0 m charakteryzuje się malowniczością i naturalnym pejzażem, przypominającym krajobraz bieszczadzki.

Rezerwat ten utworzono w 1970 ro­ku. Obejmuje on całą długość rzeki (171 km) od jej źródeł do miasta Bra­niewo wraz z niektórymi dopływami i przepływowymi jeziorami: Sarągiem, Łęguckim, Isągiem, Zalewem Picrchalskim. Zajmuje powierzchnię oko­ło 4000 ha.

Powstał w celu ochrony gatunkowej bobrów. W otaczających lasach rosną drzewostany mieszane z przewagą sosnowych. Spośród gatunków liściastych rosną tutaj: buki, graby, dęby, a na brzegach Pasłęki wierzby, osiki, brzozy, olchy i inne. Są to tereny trudno dostępne, leżące z dala od większych skupisk osiedli ludzkich. Spotyka się tutaj powalone drzewa, podcię­te zębami bobrów, oraz wydeptane przez nich ścieżki do miejsc żerowania. Najdogodniejsze miejsce bytowania dla bobrów to podmokłe łąki, pokryte zaroślami wierzby oraz bylinami łąkowymi, zapewniające chronionym zwierzętom doskonałą kryjówkę i zdrowe pożywienie. Liczba żyjących bobrów na terenie całego rezerwatu waha się od 20 do 40 osobników bytujących w grupach rodzinnych. Jest to rezerwat ścisły, wyłączony z ruchu turystycznego.